Patrycja Pelc, Retoryka nadzwyczajności

Umieszczenie kategorii nadzwyczajności w polu zainteresowań badawczych wymaga uruchomienia filologicznej perspektywy, która łączy językową refleksję z kontekstami kulturowymi i społecznymi. Nadzwyczajność jest kategorią niejako ontologiczną o charakterze nie tyle uniwersalnym, co jednostkowym. Jednak tak rozumiana – jako wartość autoteliczna – nie będzie przedmiotem rozważań niniejszej pracy, u podstaw teoretycznych tekstu bowiem leży założenie skoncentrowania badań wokół nadzwyczajności, którą można uznać za wartość użytkową, kategorię kreowaną przez nadawców medialnych w celu podniesienia poziomu atrakcyjności, a zatem poczytności pisma. Mimo ujawniania się nadzwyczajności pod rozmaitymi postaciami i w różnych obiegach komunikacyjnych, mimo jej stałej obecności w kulturze, wreszcie mimo powszechności jej występowania w dyskursie medialnym, nadzwyczajność w ujęciu paradygmatu komunikologicznego i medioznawczego wciąż pozostaje opisana tylko fragmentarycznie i wstępnie albo bywa przedmiotem intuicyjnego rozumienia. Natomiast w ujęciu paradygmatu retorycznego, lingwistycznego jak dotychczas nie stanowiła przedmiotu badań. Studium retoryczne może wypełnić zatem puste miejsce w holistycznym oglądzie zjawiska medialnego. Głównym celem badawczym pracy jest zdefiniowanie nadzwyczajności, wyznaczenie zakresów tematycznych jej występowania, językowych sposobów realizacji oraz celów jej użycia przez nadawcę, czyli funkcji, jakie spełnia ona w tekście. Badania retoryczne kategorii nadzwyczajności ujawniającej się w prasie opiniotwórczej zdają się waśkie i ciekawe poznawczo z kilku podstawowych względów. Po pierwsze, mechanizmy projektowania nadzwyczajnych przestrzeni nie zostały wcześniej opisane z perspektywy językoznawczej, a jedynie zauważone przez medioznawców i sklasyfikowane jako ekspozycja – szczególnie częsta – ekscytujących tematów, wiązana z wyznacznikiem komunikowania masowego. Po drugie, medioznawcza refleksja wskazuje na kategorię nadzwyczajności w kontekście mediów niejakościowych, dlatego istotne jest opisanie wymiarów jej obecności w mediach jakościowych, które zakładają de facto intelektualizację, a nie emocjonalizację przekazu. Choć identyfikatory nadzwyczajności są w znacznej mierze emocjonalne, nie oznacza to jednak, że kategoria nie ujawnia się poprzez zabiegi racjonalizujące, a zatem przy wyznaczaniu obszarów nadzwyczajności równie istotna jest implikacja odpowiedzi na pytanie o potencjalne metody zaciekawienia sprofilowanego odbiorcy prasy elitarnej – czytelnika ponadprzeciętnego czy też czytelnika-inteligenta. Po trzecie, eksploatowanie tematów dramatyczno-sensacyjnych, stanowiących wartość prototypową nadzwyczajności, jest najokazalsze w przekazach telewizyjnych (pozostawiając obszar nowych mediów, podlegający innym klasyfikacjom i wymagający osobnego rozpatrzenia), których tworzywem jest głównie obraz, dlatego tym bardziej zastanawiające jest, jak w konkurencji z graficznymi przedstawieniami radzi sobie język. Po czwarte wreszcie, sprzężone z kategorią nadzwyczajności prezentowanie rzeczywistości, która jest zawsze powiększona/pomniejszona bądź też zintensyfikowana, nigdy nie neutralna, prowadzi do rozważań nad wpływem mediów na społeczeństwo. Nadmiar treści odsyłających do hiperrzeczywistości może powodować zagubienie, bezradność, a w końcu obojętność wobec zjawisk sensu stricto nadzwyczajnych, gdyż mając na uwadze fakt, że rzeczywistość medialna przestaje być alternatywą świata realnego – odbiorca obcuje często jedynie z przekazem medialnym – można przyjmować kreowany przez medium stan rzeczy za całkowicie naturalny.